رسوم "نوروز بایرامی"یا "ایل بایرامی" در زنوز

یکی از مهم ترین و در عین حال رنگارنگ ترین آئین مردم آذربایجان، مربوط به آئین ها و آداب عید نوروز» است. مردم زنوز نیز مانند سایر هموطنان خود قبل از شروع عید نوروز با برگزاری مراسم خاص به استقبال فصل بهار می‌روند. در گذشته نه چندان دور مراسم جالبی در این ایام برگزار می‌شد که خیلی از آنها با گذشت زمان و ورود تکنولوژی رنگ باخته و تغییر چهره داده‌اند.

خانه تکانی

خانه تکانی از سنت هایی است که از دیرباز در ماه های پایانی سال برای استقبال از بهار انجام می شود و برگرفته از تازگی و نو شدن است. افراد خانه های خود را از گرد و خاک پاک می کنند طوری که همه جا بوی تازگی و طراوت می دهد و راه رفتن در کوچه ها خیلی دلچسب است.

خرید عید را آخرین دوشنبه سال که به روز بازار معروف است انجام می دهند ( در زنوز قدیم روزهای دوشنبه هر هفته بازار هفتگی دایر می شد و به همین خاطر روز دوشنبه به "بازار گونی" یعنی روز بازار معروف بود ) علاوه بر خرید مومات خانه مانند شیرینی، آجیل و لباس و غیره  پدر بزرگ ها دست نوه های کوچک خود و پدرها دست بچه های کوچک خود را گرفته به بازار می برند و برایشان خرید می کنند و این یکی از بهترین روزهای بچه ها است که در آینده وقتی بزرگ می شوند جزء خاطرات شیرینشان محسوب می شود.

مراسم" تكم چي و ساياچي"

از جمله رسومات در زنوز مي توان به مراسم" تكم چي و ساياچي" اشاره كرد. تکم چی ها و سایاچی ها به عنوان راویان و آوازخوانان دوره گردی هستند که در آخرین روزهای زمستان با آمدن به زنوز و عبور از کوچه ها به وسیله ترانه خوانی و دست افشانی طليعه آمدن بهار و زايش دوباره زمين را به مردم مژده مي دهند.

سایاچی ها به در هر خانه ای که می روند صاحب خانه به فراخور حالش هدیه ای عبارت از پول نقد یا محصولاتش مثل سیب، پنیر، تخم مرغ و غیره به آنها می دهند و اعتقاد بر این است که باید "سایاچی" را که نویددهنده بهار، عید و شادی است راضی از در خانه بدرقه کنند.

سایاچی در زبان ترکی به معنی حرمت و حرمت کننده است و با توجه به اینکه سایاچی ها هنرمندان دوره گردی بودند که با لباس هایی برگرفته از رنگ طبیعت و گاه با لباس های چوپان های محلی از چند هفته مانده به نوروز، ده به ده و خانه به خانه با دو چوب در دست می گشتند و با خواندن شعرهای مخصوص و زدن چوب های دستی به هم ریتم خاصی را در آورده و شعر و آواز در وصف طبیعت می خواندند و برای مردم آرزوی روزهای خوش، خیر و برکت در سال نو از درگاه خداوند بخشنده طلب می کردند. 
با توجه به اینکه سایاچی ها از چند هفته مانده به عید، روزهای مانده به آغاز سال نو را شمارش می کردند، می توان احتمال داد واژه سایا از مصدر ترکی ˈسایماقˈ به معنای شمردن گرفته شده است.‏ 
نوروز خوانان آذربایجان علاوه براینکه پیام آور شادی و بشارت دهنده آغاز سال نو و بهار طبیعت بوده اند، در اصل به نوعی راوی نقل های حماسی و راوی حکمت و پند و اندرزهای میهنی و مذهبی نیز بوده اند.‏ 
در اشعار این افراد احترام به اهالی خانه، دعای خیر برای آنان، آرزوی خیر و برکت برای محصول کشاورزی و همچنین اظهار محبت به حیوانات مشهود است.

مراسم (چرشنبه آخشامی) در زنوز

جوانان زنوز نیز مانند سایر هموطنان خود در این روز نزدیک غروب هیزم هایی را که قبلا آماده کرده اند در پشت بام ها و حیاط خانه ها یا کوچه ها آتش می زنند، از روی آتش می پرند و آوازهایی مثل سرخی تو از من، زردی من به تو (سارولوغوم گتسین سنه قیرمیزیلیغین گلسین منه) می خوانند. 

بعد از صرف شام مراسم (باجالوق) یا (شال سالاماغ) آغاز می شد که تا انتهای شب ادامه می یافت.

در مراسم "شال سالاماغ" جوانان به پشت بام دوستان و همسایگان می رفتند و داخل دستمال یا کیسه ای که به یک طناب بلند می بستند و آنرا شال هم می گویند، سنگریزه های قرار می دادند و از پشت بام به پایین می انداختند سپس طناب را تکان می داند تا دستمال به شیشه پنجره برخورد کند و صاحب خانه متوجه بشود و "باجالوق" بدهد که برای باجالوق پول نقد یا تخم مرغ رنگی یا آجیل به دستمال می بستند.

در قدیم پشت بام خانه ها دارای روزنه ای بودند که به منظور تهویه هوای خانه تعبیه شده بودند و " باجا " نامیده می شدند، شال هم از این روزنه ها به داخل خانه انداخته می شد ولی الان از باجاها اثری نمانده است و اسم رسم "باجالوق" هم از همین "باجاها " گرفته شده است.

کلید سالماق

یکی از رسم‌های چهارشنبه‌سوری "کلید سالماق" یا "فالگوش ایستادن" است. فال گوش ایستادن یکی از رسم‌های چهارشنبه‌سوری است که در آن اعضای خانواده نیت کرده و پشت در اتاق ایستاده و به سخنان اهل خانواده گوش می‌دهند سپس با تفسیر این سخنان پاسخ نیت خود را می‌گیرند و به همین خاطر معمولا بزرگان خانواده تأکید می کردند که همه اعضای خانواده در این شب سخنان خوب و خوش یمن بگویند.

"بایرام پایی"

یکی از مهم‌ترین رسوم عید که هم‌اکنون نیز در اغلب خانواده‌های زنوزی حفظ‌ شده است فرستادن هدیه یا "بایرام پایی" از خانه پدری به خانه دختران شوهر کرده یا از منزل داماد به منزل تازه عروس است.

"بایرام پایی" معمولا عبارت است از پارچه یا لباس برای زن، پیراهن برای شوهر، جوراب و تخم مرغ رنگی برای بچه ها، یک دیس پلو شب عید، شیرینی، آجیل و غیره که در یک سینی بزرگ قرار می دهند و سینی را در بقچه سفید رنگ گلدوزی شده قرار می دهند و پسر جوان خانواده روی سر گذاشته و به خانه خواهر یا عمه می برد البته برای تازه عروس علاوه بر داماد اقوام نزدیک و دوستان نزدیک هم "پای" (هدیه) می فرستند.

ضمن اینکه "بایرام پایی" تازه عروس ها علاوه بر اقلام یاد شده شامل طلاجات و غیره هم می شود که به وضع مالی داماد بستگی دارد. "بایرام پایی" را شب عید یا شب چهارشنبه می برند.

علاوه بر این صبح روز چهارشنبه مردم پیش از طلوع آفتاب به صورت دسته جمعی به کنار رودخانه، نهرها و جوی ها می‌‌روند و بعد از شستن دست و صورتشان سه بار از روی آب جاری می پرند و اصطلاحاتی مثل "آتیل ماتیل چرشنبه/ بختیم آچیل چرشنبه" را زمزمه می کنند و اعتقاد بر این است که با پریدن از روی آب در این صبح تمام بیماری ها و پلیدی ها به آب ریخته می شود و آب جاری آنها را از انسان دور می کند و در سال جدید انسان سالم و تندرست می شود.

زیارت اهل قبور

سنت زیارت قبور درگذشتگان در دهه پایانی سال، سنت ریشه‌دار دیگری است که تازه و مکرر می‌شود و نمادین و رازآلود فرآیند نو شدن هستی را با رویکرد به پیشینه‌ها و در پیوند با روان خردورز و دانای گذشتگان به دید نوجوانان و جوانان می‌گذارد تا بدانند آیندگان و نیامدگان که از چه سرزمینی برخاسته‌اند و پدرانشان با چه فرهنگی زیسته‌اند.

مردم زنوز در بعد از ظهر آخرین روز سال بر مزار در گذشتگان خود در قبرستان ها حاضر می شوند و بعد از خواندن فاتحه و یاد کردن عزیزان در خاک خفته شان، حلوا و خرما و اخیرا کیک و کلوچه پخش می کنند. حلوا را به مقدار زیاد در داخل یک قرص نان لواش گذاشته، تا می کنند و در سینی بزرگ می چینند و به گورستان می آورند.

شب عید بعد از صرف شام که معمولا قورمه سبزی است و به "پلو شب عید" معروف است به خانه کسانی که در طول سال کسی را از دست داده اند می روند و با این کار سعی می کنند بستگان شخص در گذشته احساس تنهایی نکنند.

اهالی زنوز برای شب عید احترام ویژه ای قایل هستند و تا آنجا که مقدور است سعی می شود این شب با شکوه و با شادی هر چه بیشتری سپری شود و تا آنجا که ممکن است تلاش می شود در این شب همه اهل خانواده دور هم و کنار هم باشند.

دید و بازدید

صبح اولین روز عید اهالی هر محله در مسجد مرکزی محله جمع می شوند و دسته جمعی به مساجد محلات دیگر می روند و به کسانی از محلات دیگر که عزیزی را در سال پیش از دست داده و عزادار بوده اند عید را تبریک می گویند.

 در بین راه اهالی محله ای با محله دیگر باهم روبرو می شوند و عید را به همدیگر تبریک می گویند این کار یکی از رسم های پسندیده زنوز است که تقریبا همه اهالی در همین نیمروز همدیگر را ملاقات می کنند و سال جدید را به هم تبریک می گویند و یک فضای متحدانه ای را به نمایش می گذارند اهالی بعد از سر زدن به مساجد همه محلات به مسجد محله خود مراجعه می کنند و هر کس به وسع خود مبلغی را جهت اداره و هزینه های مسجد در سال جدید می پردازند و برای مسجد خادم که مجاور نامیده می شود تعیین می کنند، همینطور درخصوص برنامه هایی که قرار است در سال پیش رو برای محله انجام دهند تصمیم گیری می کنند، سپس هرکس به خانه خود می رود و دید و بازدیدها آغاز می شود در جریان دید و بازدیدها بزرگ ترها به بچه ها عیدی می دهند که به ترکی "بایراملوق " گفته می شود.

پایان‌بخش مراسمات نوروزی و عید نوروز با آیین سیزده بدر پایان می‌یابد که در این روز مردم زنوز به باغات می‌روند و این روز را در دامن طبیعت سپری می‌کنند.

خالق منظومه حیدربابایه سلام» استاد محمد حسین شهریار نیز به زیبایی هرچه تمام‌ترآئین‌های عید نوروز، چهارشنبه سوری و مراسم این ایام را چنین به نظم کشیده است:

بایرامیدی،گئجه گوشی اوخوردی

آداخلی قیز، بیگ جرابین توخوردی

هرکس شالین بیر باجادان سوخوردی

آی نه گوزل قایدادی شال ساللاماق

بیگ شالینا بایرامیلیغین باغلاماق!

***

شال ایستدیم منده ائوده آغلادیم

بیر شال آلیب تئز شالیمی باغلادیم

غلام گیله قاشدیم شالی سالادیم

فاطمه خالامنه جوراب باغلادی

خان ننه‌می، یادا سالیب آغلادی

منبع: نای قلم